چرایی راه‌اندازی دفتر فقه معاصر
مصاحبه با آیت الله شب زنده دار:
تدریس فقه معاصر در سال آینده عمومی میشود
تدریس فقه معاصر در سال آینده عمومی میشوددفتر فقه معاصر حوزه های علمیه با مسئولیت آیت الله مهدی شب زنده دار از اساتید بنام حوزه علمیه قم، عضو شورای عالی حوزه های علمیه همچنین عضو فقهای شورای نگهبان، با هدف پرداختن به مسائل نو پیدا و مبتلاء به در سال۱۳۹۵ راه اندازی شد و امروز مورد استقبال بسیار خوب اساتید و طلاب واقع شده و فراگیری رمز ارزها، بیت کوین، سهام و بورس تا حقوق کودک و شبکه های اجتماعی و فقه پزشکی در دروس خارج فقه معاصر حوزه علمیه قم، مورد بحث و بررسی قرار می گیرد به همین بهانه خبرگزاری حوزه گفت و گویی با آیت الله شب زنده دار، درباره فعالیت ها و برنامه های دفتر فقه معاصر انجام داده است که به این شرح است:
سؤال: لطفا مختصری از تاریخ فقه معاصر در حوزه های علمیه را توضیح فرمایید؟
فقه معاصر در همه دوران های فقه، مورد توجه فقها بزرگ بوده است و اگر به متون فقهی و استفتائاتی که مردم متدیّن از مراجع و فقها داشته اند و یا این که خود فقها آن را طرح می کردند و همچنین به بعضی از کتب استدلالی مراجعه شود مشاهده می شود که در ادوار و زمان های مختلف، مسائل معاصر هر زمان وجود داشته یعنی مسائل و موضوعاتی که نوپیدا و جدید بوده که در زمان أئمه معصومین (علیهم السلام) وجود نداشته است و در مورد آنها نصّ صریح وجود ندارد؛ و این مسائل مورد توجه فقها در هر عصر بوده است. اگر به کتاب جامع الشتات مرحوم میرازی قمی (رحمه الله) مراجعه شود موارد عدیده ای می بینیم که از مسائل جدید سؤال شده و پاسخ های علمی مفصل هم داده شده است، و یا در کتاب خاصی که شامل سؤال و جواب هایی است که از مرحوم صاحب عروة (رضوان الله تعالی علیه) جمع شده و چاپ هم شده است می بینیم که مسائل تأمین اجتماعی، بیمه و امثال ذلک از ایشان سؤال شده و ایشان پاسخ داده اند.
یادم می آید یکی از مراجع عظام (رحمه الله) در ماه رمضان مشهد مشرف شده بودند و ما هم مشرف بودیم که ایشان شب ها مسائل مستحدثه را بحث می‌کردند، ایشان یک شب درباره پول و این که ماهیت پول چیست بحث کردند و فرمودند صاحب عروه به ذهن خودشان موارد و صور عدیده ای را برای ماهیت پول تصویر فرمودند که در زمان کنونی وقتی انسان مراجعه می کند، می بیند ایشان به ذهن بسیط خودشان چنین تصویراتی را داشته اند و احکام شرعی آن را بیان فرموده اند و این از کرامات سید است. باز به خاطرم می آید مرحوم آیت الله حائری شیرازی (رحمه الله) که مدتی در نجف از محضر مرحوم آیت الله العظمی آقای میرزا عبدالهادی شیرازی (رضوان الله تعالی علیه) تلمّذ کرده بودند، نقل می کردند که ایشان برای بحث شان که در مورد حقیقت پول بود، ۳۰ نفر را مأمور کردند که حقیقت پول را بررسی و کتاب های مربوطه را مطالعه کنند و اطلاعات مختلفی که لازم است را کسب کنند؛ این نشان دهنده آن است که برای مرحوم آقا میرزا عبدالهادی شیرازی مسائل و موضوعات نوپیدا دارای اهمیت بوده است و ایشان بعد از فوت مرحوم آقای بروجردی (رحمه الله) مرجع عام شیعه شدند ولی حدود دو سال بعد، به رحمت خدا رفتند.
مرحوم آیت الله العظمی آقای شیخ حسین حلی (رحمه الله) در نجف اشرف که از بزرگان تلامذه مرحوم آقای نائینی (رحمه الله) بودند و در حقیقت می شود گفت از هم قطاران مرحوم آیت الله العظمی حکیم، مرحوم آیت الله العظمی شاهرودی و مرحوم آیت الله العظمی خویی و امثالهم (رحمةالله علیهم) بودند ایشان مباحث معاصر و مستحدثات مسائل را بحث کردند که کتاب «بحوث فقهیه» ایشان پیرامون این مسائل چاپ شده است.
مرحوم امام خمینی (قدّس سرّه) تابستان در منزل شان مسائل مستحدثه را تدریس می فرمودند و گمان می کنم بعضی از شاگردان ایشان مثل مرحوم آیت الله محمدی گیلانی بخشی از آنها را تقریر و تدوین کردند و شاید در بعضی از مجلات هم چاپ شده باشد. البته نتایج بحث های ایشان در پایان کتاب تحریرالوسیله آمده است.
همچنین وقتی بسیاری از کتب فقهیه علما را می بینیم در پایان آن کتب از مسائل مستحدثه مثل مسائل بانک ها، بیمه ها، پزشکی و غیره بحث کرده اند و فتوا داده اند. از این رو وقتی شما سیر کتب فقهی متعارف علما را از زمان دور تا این زمان ملاحظه کنید متوجه می شوید همیشه مسائل جدیدی که مطرح می شده و مورد ابتلا و مورد نیاز جامعه و مردم بوده است فقها متصدی بیان احکام آنها و استنباط آنها از منابع فقهی می شدند.
سؤال: با وجود پاسخگویی فقها به مسائل مستحدثه، چه نیازی به تأسیس دفتر فقه معاصر بود و چه کمبودی سبب فعال شدن این دفتر گردید؟
یک خلأ وجود داشت و آن منشأ شد که دفتر فقه معاصر تأسیس و فعال شود:
اولاً این مسائل در محافل علمی، استفتائات، لجنه های علمی بود و از آن بحث می شد و مقالات متعدد متفرق و کتابها و رساله های متعدد و متفرق در خیلی از این موضوعات نوپیدا بود که حتی أعاظم علما آن را تدریس می کردند، ولی این مسائل به طور استدلالی در کتب درسی حوزه مثل شرح لمعه و مکاسب شیخ اعظم وجود نداشت، و از طرفی دیگر این مسائل مستحدثه در زمان ما یک وسعت و یک فراگیری پیدا کرده است و این فراگیری از دو جهت است:
اولا: موضوعات بسیار متعدد و فراوان شده و مسائل و موضوعات نوپیدا در اثر تحوّل، تطور و پیشرفتها در زندگی بشر پیدا شده است و این مسائل در طول زمان های سابق به این اندازه متعدد و فراوان نبوده، ولی امروز مسائل متعدد و فراوان شده است.
ثانیا: نیاز همگانی در مسائل جدید خیلی افزایش پیدا کرده و تقریباً با زندگی همه درآمیخته و مورد ابتلا واقع شده و ابتلاء آن همگانی شده است، ولی در سابق اگر ابتلائی هم بود برای همگان نبود. مثلاً مسأله بانک در زمان حاضر چیزی است که با زندگی بشر عجین شده و بدون آن زندگی دچار مشکلات می شود ولی سابقاً عده ای با بانک سروکار داشتند و بسیاری از افراد هم اصلاً کاری با بانک نداشتند همان طورکه در زمان کنونی مسائل شرکتها و اشخاص حقوقی در زمینه های مختلف فراوان و مورد نیاز همگان شده است.
علاوه بر اینکه بسیاری از مسائل هم واقعاً مُعَقَّد و پیچیده است و استنباط آن آسان نیست و احتیاج به این دارد که هم در کتب سطح به نحو متن و به نحو استدلال و بعد در دروس خارج مورد بحث قرار گیرد، چون در حوزه چنان چه مستحضر هستید ما مرحله سطح و مرحله خارج داریم، در مرحله سطح در بخشهایی از فقه برای این که دانش پژوه بتواند مسائل را تصویر کند و این که به دست او بیاید و با استدلالها آشنا بشود، کتب استدلالی خوانده می شود، اما در آن جا خود دانش پژوه تحقیق، پژوهش و اختیار رأی ندارد، ولی در مرحله خارج، جایی است که دانش پژوه آمادگی پیدا کرده که اجتهاد کند، اختیار رأی کند و مسائل را به نحو عمیقتر و همه جانبه تر از آن چه در سطح هست مورد بحث و بررسی قرار دهد.
دفتر فقه معاصر به دنبال این است که مسائل مورد ابتلاء در عصر حاضر که با زندگی بشر عجین شده است را در کتب دراسی حوزه بگنجاند تا طلاب و دانش پژوهان در مرحله سطح با آنها و فروعات و ادله آنها آشنا شوند و پس از آن خود به خود در درس های خارج هم مطرح می شود زیرا بسیاری از دروس خارج هم براساس کتب سطح خواهد بود. علاوه بر این که وقتی این بحث ها در کتب دراسی سطح آمد قهراً حساسیت ها نسبت به آن افزایش پیدا میکند و در نتیجه پژوهش ها، تدقیقات و تحقیقات نیز درباره آنها افزایش پیدا میکند و بارورتر می شود و به نتایج بهتری خواهد رسید.
ثانیاً اگر در عصر ما مسائل مربوط به موضوعات معاصر در کتب دراسی حوزه هم وارد شود، یک انسجامی پیدا کنند و کتابهایی دارای بار علمی بالا از طرف اساتید و دانش پژوهان بزرگ نگاشته شود سبب می شود تا برای کسانی که اهل تحقیق هستند راه هموارتر گردد.
هدف اصلی از تشکیل دفتر فقه معاصر حوزه های علمیه در سال ۱۳۹۵ این بود که بالاخره این فکر به ذهن آمده بود و با مدیریت سابق مرکز مدیریت حوزه های علمیه آیت الله حسینی بوشهری، مطرح و با استقبال ایشان مواجه شد و بعد در دوران مدیریت آیت الله اعرافی ادامه پیدا کرد و ایشان هم با علاقه مندی فراوان دنبال کردند و با توجه به ضرورت این مسأله، اساتید بزرگواری در همان سال ۹۵ مثل استاد شهیدی، قائنی، عندلیب، شوپائی و سیدمحمدعلی مدرسی دعوت شدند و بنده هم در خدمت آقایان بودم و از حجت الاسلام والمسلمین اثنا عشری دعوت شد که مدیریت این کار را به عهده گیرد و بحمدالله به نحو شایسته، مجدّانه این مدیریت را به عهده گرفت. وی از فضلای بسیار شایسته ای مانند حجت الاسلام والمسلمین شمس، حجت الاسلام والمسلمین تعظیمی فر، حجت الاسلام والمسلمین مدقق و خیلی از دوستان دیگر که از طلاب و فضلای برجسته حوزه هستند، دعوت نمود روی مسائل کار کنند و نوشته ای تنظیم شود و به خاطر این که بعضی از موضوعات در حقیقت به رشته های مختلف خیلی از علوم ارتباط پیدا می کند با صاحب نظران و اساتید آن علوم در دانشگاه ها و محافل علمی دیگر ارتباط برقرار کردند، و بحمدالله این اساسی که ریخته شد فعال گردید و همچنان به فعالیت خود ادامه می دهد.
تدوین دو کتاب «الفائق فی الاصول» و «الرائد فی الاصول»
سؤال: چه انگیزهای باعث شد برای پاسخگویی به مسائل فقهی معاصر، به نوشتن کتب اصولی اقدام نمائید؟
در ابتدای امر ملاحظه شد این مباحث فقهی که ما به آن نیاز داریم احتیاج به یک مبادی اصولی دارد که ممکن است در اصول رایج به آن شکل شایسته ای که ما به آن احتیاج داریم در کتب درسی مطرح نشده باشد؛ البته به معنای این نیست که نبوده، بلکه در بین کتب بوده و در محافل علمی بزرگان از آن بحث می شده است، اما در جایی به طور منسجم و به شکل کتاب مطرح نشده است و چون در بحث از این مسائل معاصر به یک سلسله از مبادی اصولی مثل سیره عقلا، سیره متشرعه یا اسباب تعدیه حکم از یک موضوعاتی به موضوعات دیگر (مثلاً موضوعاتی که در زمان ائمه (علیهم السلام) بوده و ما می خواهیم از آنها به موضوعات جدید دیگر تعدیه کنیم) نیاز داریم و چون این مبادی به نحو مستوفی و منسجم در یک جا بحث نداشت، در ابتداء نظر بر این شد که این موضوعات، مورد بحث قرار گیرد و بر اثر همین مباحث در حقیقت کتاب «الفائق فی الاصول» و «الرائد فی الاصول» تدوین شد و بحمدالله کتاب الفائق جزء کتاب دراسی حوزه قرار گرفته است و دانش پژوهان فراوانی هم تدرّس می کنند و اساتید بزرگوار و فراوانی هم آن را تدریس می نمایند که شکرالله مساعیهم الجمیلة. و ان شاء الله همگان کمک کنند آن تحولی که رهبری معظم بارها بر آن تاکید داشته اند و از مراجع بزرگوار هم آنها را پذیرفته اند و گاهی هم به آن توصیه می فرمایند به نتایج مطلوب و مورد انتظار جامعه علمی حوزوی، دانش پژوهان و طلاب و فضلا برسد.
سؤال: دفتر فقه معاصر غیر از چاپ کتاب های درسی و تحقیقاتی چه فعالیت دیگری انجام می دهد؟
در این مدت یکی از کارهای دیگری که دفتر فقه معاصر دنبال کرد این بود که از اساتید بزرگواری را دعوت کند تا این که به بخشی از مسائل مستحدثه و مورد ابتلا در عصر حاضر بپردازند و در درسهای خارج خودشان کلاً و یا در بعضی روزها و یا به مناسبت مسائلی که در فقه رایج طرح می شود، وقتی به این مسائل می رسند به نحو مستوفی بحث نمایند و بزرگانی از این آقایان این کار را قبول کردندو خود دفتر فقه معاصر نیز با فعالیتی که حجت الاسلام والمسلمین اثناعشری دارد آن چه که نیاز بوده و منابعی که اساتید به آن احتیاج دارند برای این آقایان فراهم کردند.
همان طور که می دانید بسیاری از اهل فضل صلاحیت پرداختن به این مسائل را دارند اما خیلی وقت ها عذری که دارند این است که ورود در این مباحث منابع فراوانی لازم دارد و ما این منابع را در اختیار نداریم. یکی از خدمات دفتر فقه معاصر این است که منابع مورد نیاز، این گونه مباحث علمی ـ که نیاز به تهیه منابعی اعم از منابع حوزوی و غیرحوزی چه داخلی و چه خارجی دارد ـ را فراهم کند و در اختیار استاد معظمی قرار دهد که بنا دارد این مباحث را مطرح بفرماید و این یک خدمت خیلی بزرگی است.
تدریس فقه معاصر در سال آینده عمومی می شود
بعضی مباحث چون جدیدتر هستند به منابع بیشتری احتیاج است، همچنین بعضی از مباحث قبلا بحث شده و ممکن است فضلایی که دارند آنها را بحث می کنند منابع آن در اختیارشان باشد، ولی موضوعاتی که هیچ منبعی از آن، در اختیار نبوده و یا کمتر بوده بحث از آن مشکل است و خیلی ها ممکن است آن چه که منبع ندارد راغب نباشند یعنی فرصتش را نداشته باشند که بخواهند آن ها را بحث کنند، و لذا چون منبعی در اختیار نبوده قهراً بحث کردن از آنها خیلی مشکل خواهد شد. فضلا و بزرگانی مثل استاد عندلیب، سیدمحمدرضا مدرسی و خیلی از بزرگان و فضلای بنام دیگر که شاید اسم شریفشان الان به ذهن من نیاید متکفل شدند، البته ظاهراً این چنین شنیدم که در سال آتی عمومی خواهد بود و تمام بزرگان، فضلا و فرهیختگانی که مایل هستند می توانند در این وادی وارد شوند و دفتر فقه معاصر هم این ایده و توانایی را دارد که به بزرگانی که مایل هستند به این مباحث بپردازند، کمک های لازم را انجام دهد.
دفتر فقه معاصر تلاش جدی در تأمین کردن منابع مورد نیاز اساتید به کار بسته است. همچنین در مورد تقریرات بحث های اساتید خارج فقه معاصر؛ اگر تقریر شایسته ای از طرف تلامذه فاضل ایشان انجام شود را بررسی می نماید و اگر قابلیت انتشار داشته باشد در یک سلسله کتبی اینها را به حوزه و محافل علمی عرضه خواهد کرد. به این صورت یک تعامل شایسته ای بین اساتید و بین دفتر فقه معاصر صورت می گیرد که ان شاء الله آن تحول و تطوری که مورد نظر و صحیح است و به آن آثار مطلوب میرسد با این تعامل بین دو طرف انجام شود.
سؤال: آیاکتاب دیگری هم شما در دست اقدام دارید که بخواهید بعد از الفائق منتشر کنید؟ موضوعی که در حال حاضر به طور خاص در شورای علمی دفتر برگزار می شود چیست؟
بله؛ در حال حاضر بحث اشخاص حقوقی و احکام آن در حال بررسی می باشد. در حقیقت کار انجام شده در کتاب الفائق نسبت به این مباحث حیث آلی داشت و ابزار و وسیله بود، و مباحث فقهی برای دفتر فقه معاصر اصالت دارد و اگر مباحث اصولی مطرح شده است به خاطر این بوده که وسیله و مبادی آن مباحث فقهی بوده است. در حال حاضر مباحث شخص حقوقی حدود دو سال است که مطرح و هر هفته جلسه شورای علمی فقه معاصر برای بررسی آن تشکیل میشود و من از همه این اساتید بزرگواری که این وقت را گذاشتند و در حقیقت با علاقه مندی و با وقت گذاشتن داخل این مباحث شدند و عزیزانی که این مباحث را آماده می کنند و بعد به شورای علمی می آورند و در آن جا مورد بحث و کنکاش و دقت قرار می گیرد تشکر و قدردانی می کنم، امیدواریم که ان شاء الله این مباحث هم مثل الفائق به زودی به شکل کتاب درسی در بیاید، البته باید مراحل تدوین و تدریس در حوزه های علمیه کوچک را پشت سر بگذارند و اساتید نظر دهند و پس از آن، ان شاء الله جزء کتب رسمی دراسی حوزه های علمیه سراسر کشور بشود.
رهبر معظم انقلاب فرمودند: «من هم در این جا حرف هایی دارم»
سؤال: خیلی از طلبه ها ممکن است این سؤال در ذهن شان باشد که با توجه به این که حضرتعالی در شورای نگهبان حضور دارید و با رهبری معظم انقلاب ارتباط دارید و با ایشان مأنوس هستید، آیا تا به حال ایشان در جریان راه اندازی دفتر فقه معاصر قرار گرفته اند و درباره اقدامات دفتر فقه معاصر نظری داده اند و صحبتی داشته اند؟ خوشحال می شویم در این باره هم توضیح دهید.
بله بارها در محضر مبارک ایشان از کار دفتر فقه معاصر بحث شد، من خودم چند بار مطرح کردم، آیت الله اعرافی هم بعد از این که مدیریت در اختیارشان شد نیز خدمت ایشان گزارش داد و مطرح کرد. من خودم کتاب های منتشر شده را خدمت ایشان دادم و ایشان فرمودند: «من اینها را مطالعه کردم» و خیلی خوشحال شدند، و فرمودند: «خیلی خوش سلیقه تنظیم شده است» و درباره مبحث تمسک به اطلاقات در موضوعات نوپیدا، خودشان فرمودند: «من هم در این جا حرف هایی دارم» و بار اخیری آقای اعرافی کتاب رو خدمت ایشان تقدیم کرد که شاید چاپ دوم یا سوم بود که فرق هایی با چاپ اول داشت ایشان تا کتاب را گرفتند فرمودند: «این کارها کارهای حسابی است و این کارها باید انجام بشود»، و خیلی پسندیدند و فرمودند: «من دعا می کنم» و خلاصه از این که حوزه دارد این کار رو انجام میدهد و دنبال میکند خیلی ابتهاج پیدا کردند.
البته ایشان از زمانی که در مشهد مقدس تدریس سطح می فرمودند و در آن جا از اساتید مورد توجه بودند، یکی از کتابهایی که به عنوان تحول در کتب دراسی حوزه تدوین شده بود را تدریس میفرمودند ولی نپسندیده بودند. بعداً در همین جلساتی که ما خدمت شان بودیم فرمودند: «آن چه که مورد انتظار بود آن کتاب برآورده کند نتوانسته بود و بنا بود جایگزین کتاب درسی حوزه بشود ولی آن انتظار را برآورده نمی کرد». لذا ایشان توجه دارند و هم طالب این هستند که تحول ایجاد بشود ولی از این طرف هم عمقش و آن چه مورد انتظار کتاب درسی است نباید کاهش پیدا کند بلکه باید تعالی پیدا کند و نظرشان این است که مجرد تعویض کار غلطی است مگر این که تعویض به برتر در عمق، صحت و نحوه آموزش مطالب و امثال ذلک بشود.
سؤال: مرکز مدیریت حوزه های علمیه، مسئولین حوزه های علمیه با این جریان چه مواجه های داشتند، آیا همراهی کردند؟ بالاخره طلبه ها شکایت هایی دارند، اعتراضاتی دارند و در بعضی محافل در شبکه های اجتماعی حرف های زده م شود و شمایی که در بطن کار بودید مواجهه مسئولین عالی حوزه را با این جریانی که از سال ۹۵ ایجاد شده است چه طوری دیدید؟
ما خدمت بزرگان حوزه و مراجع عظیم الشأن (حفظهم الله تعالی) مثل آیت الله العظمی صافی، آیت الله العظمی شبیری رسیدیم و حتی کتاب هم خدمتشان تقدیم شد از این حرکت استقبال کردند و نسبت به این که این کارها ضرورت دارد و باید نوشته شود، تحقیق و بحث شود، استقبال فرمودند و عزیزان و بزرگان شورای عالی حوزه علمیه هم تصدیق داشتند به این که این کارها لازم است و باید انجام شود و با استقبال پذیرفتند و ضروت این را هم قبول داشتند و در حقیقت خود آنها با مدیریت حوزه علمیه مسیر را هموار کردند که الفائق جزء کتب درسی حوزه بشود و اگر شورای عالی نمی پذیرفت الفائق کتاب درسی حوزه نمی شد. بحمدالله خدمت عده ای از مراجع بزرگوار رسیدیم (و به دلیل کرونا نتوانستیم خدمت همه مراجع بزرگوار برسیم و در صدد این بودیم که خدمت همه بزرگان حوزه مشرف بشویم و به غیر از رهبری معظم فقط توانستیم خدمت دو نفر از مراجع بزرگوار مشرف شویم) و همچنین بزرگانی از شورای عالی بحمدالله موافقت داشتند و برخی از آن بزرگان در بعضی جلسات شرکت نمودند و مباحث را خدمتشان عرض کردیم و خودم در شورای عالی قبل، حضور پیدا کردم و برای آنها توضیح دادم و آنها همه این مسأله را پذیرا بودند و همراهی کردند و مدیر سابق آیت الله حسینی بوشهری و همچنین بعد از ایشان، آیت الله اعرافی واقعاً کمک و پیگیری کردند که این کار انجام شود و دفتری را تأسیس نمودند که حالت رسمی پیدا کند و برای آن دفتر مدیر نصب کردند و انتصاب جناب حجت الاسلام والمسلمین اثناعشری از طرف مدیریت برای این کار، اینها همه نشانه همکاری است که می خواهند این کار انجام بشود. از طرفی طلاب ، اساتید و بزرگواران هم خیلی استقبال کردند و درس های فراوانی در سراسر کشور و خود حوزه علمیه قم برای این منظور از سال گذشته بر پا شد و بنده هم توفیق پیدا کردم یک دوره کتاب الفائق را تدریس کنم و ضبط شد و دوستانی هم زحمت کشیدند، جهاتی که برای بعضی از ابحاث کتاب توضیح لازم بود بر اساس آن مباحث، شرحی هم برای الفائق نوشته و چاپ شد و بعضی از فضلا هم برای این که اساتید و دانش پژوهان بتوانند بهتر استفاده کنند الفائق را تلخیص کردند و به صورت نمودار و امثال ذلک در آوردند. امیدواریم که سایر فعالیت هایی که در فقه معاصر می شود بهتر و بیشتر از قبل مورد توجه اساتید، اهل تحقیق و طلاب محترم قرار گیرد.
