بخش دوم تولید؛ پشتیبانی‌ها و مانع‌زدایی‌های علمی

📝 رسالت حوزه؛ بخش دوم

👤 آیت‌الله شب زنده دار


🔹 مانع‌زدایی یعنی حذف موانع تحصیل:
و مانع‌زدایی‌ها هم... موانع گاهی سر راه تحصیل فراوان است، گاهی در حوزه‌های علمیه. یکی همین نهال‌کشی‌هایی است که بالاخره در حوزه دارد می‌شود و می‌بینیم طلبه جوان مستعد با استعداد قابل برای ترقی، این نهاد، آن نهاد، آنجا و آنجا می‌آیند سراغ‌شان و اینها را بالاخره برای مناصبی که در نظر دارند می‌برند. آنها هم آدم‌های بااستعداد و فرهیخته می‌خواهند. خب نتیجه این چه می‌شود؟ نتیجه‌اش این می‌شود که کم‌کم «حوزه» از این استعدادها خالی می‌شود.

🔻 گاهی باید صد نفر، دویست نفر آدم با استعداد کار کند تا پنجاه نفر از آن در بیاید چون موانع سر کار فراوان است، چه هست، چه هست، این‌ها هم هست دیگر و این یک واقعیتی است که الان ما در حوزه‌ها می‌بینیم و حقیقتاً خطر بزرگی است.
باید این امر محاسبه بشود ولو اینکه در بعضی از موارد هم تزاحم است، حتی اگر شما ببینید که بالاخره افراد دارای صلاحیت کمتری بروند یا حتی در مواردی هم مسؤولیت‌هایی هم بدون متصدی باقی بماند، در تزاحم با اینکه آن [نهاد]ها اینگونه باشد یا خدای نکرده حوزه علمیه، آن قوای علمی و آن اصالت حوزه ضربه ببیند [حفظ حوزه مقدم است].

🔻 یادم می‌آید یک زمانی [برای جذب یک نهاد] خیلی دنبال افراد (طلاب مستعد) بودند، من عرض کردم کار شما مثل این می‌ماند که در زمان جنگ بروید در دانشکده پزشکی بگویید شما چرا اینجا نشستید، ما الان پرستار کم داریم، همه دانشجوها یا غالب دانشجوهای رشته پزشکی را ببریم برای پرستاری!! آن موقع نگاه می‌کنی خیلی خوب است، همه‌جا پرستار است و دیگر آن بیماری‌ها [و جراحت‌ها درمان می‌شود]. اما ده سال دیگر که نگاه می‌کنی [هیچ] پزشکی نمانده است. اینها باید درس بخوانند تا ده سال دیگر متخصص بشوند. آینده آینده... و در این تزاحم آن مقدم است.

✅ بنابراین این پشتیبانی‌ها و مانع‌زدایی‌ها ولو نظر مبارک رهبر دام ظله العالی نسبت به امور اقتصادی بود، اما در امور غیراقتصادی هم حقیقت این است که مثل پیشرفت‌های علمی چه در حوزه و چه در مراکز علمی آخر، آنجا هم نیاز به همین دارد، تولید؛ چه تولید امور مادی، چه تولید علم...

📌 ادامه دارد...

📗 درس خارج؛ ۷ فروردین ۱۴۰۰

تولید؛ پشتیبانی‌ها و مانع‌زدایی‌های علمی

📝 رسالت حوزه؛ بخش نخست

👤 آیت‌الله شب زنده دار


1لزوم توجه به تولید علم:
در مسأله‌ی تولید و پشتیبانی از تولید و مانع‌زدایی‌ها، ما یک تولیداتی در ناحیه‌ی امور مادی و آنچه که برای اعاشه‌ی زندگی لازم هست داریم؛ اما یک مسأله‌ی دیگر هم تولید علم هست، تولید معارف هست. البته در اینجا تولید به معنای کشف هست، یعنی وجود دارد و ما به دنبال کشف آن‌ها قرار است برویم؛ اینجا هم حقیقت مطلب این است که احتیاج به پشتیبانی‌ها و مانع‌زدایی‌ها دارد.

هشدار نسبت به بی‌عملی و بی‌اهتمامی تمامی مسؤولین

⚠️ زنگ خطر برای مسؤولین نهادهای بالادستی حوزه‌های علمیه

🎥 امام خامنه‌ای دام ظلّه


🔺 پیغمبری (حضرت یونس) که یک عمر در امت خویش زحمت کشیده بود، اما خدا در مقابل حرکت وی که ناشی از یأس و خستگی بود می‌فرماید:
«فظنَّ أن لن نقدر علیه»
خیال کرد بر او سخت نخواهیم گرفت.
خدا سخت گرفت و آن مجازات کذایی هم رخ داد.

🔻 بی‌عملی، بی‌اهتمامی و بی‌توجهی موجب واکنش تند از طرف حضرت باری تعالی خواهد شد و معنای آیه برای ما عملیاتی و عینی خواهد شد.
〰️

✅ امروز نیز حجت برای تمامی نهادهای تصمیم‌گیر و نهادهای علمی تبلیغی حوزه‌های علمیه و حتی بر آحاد روحانیت تمام است.
کوتاهی در تقویت و بروزرسانی نرم افزار انقلاب اسلامی موجب غضب و عذاب الهی است.

🔻 این #اتمام_حجت امام جامعه است.


📌 مناهج:
البته مسؤولین حوزوی همیشه نشان داده‌اند آماده لبیک به اوامر امام جامعه و حوزه هستند.
لذا منتظر اقدام عاجل و جهادی نهادهای بالادستی حوزه‌های علمیه هستیم.

رونوشت به:
#جامعه_مدرسین
#شورای_عالی
#مرکز_مدیریت
#دفتر_تبلیغات
#سازمان_تبلیغات

@Manahejj

مطالبه رهبری از حوزه‌های علمیه

به‌روز کردنِ نرم‌افزار اداره حکومت اسلامی

مأموریت حوزه‌های علمیه در گام دوم انقلاب

علی مهدوی

یک. دستاورد گام اول؛ نرم‌افزار انقلاب اسلامی

روزی که نهضت اسلامی به رهبری حضرت امام به پیروزی رسید و طاغوت سرنگون شد؛ کل جهان دچار یک شوک عمیق شد.
انقلابی برآمده از متن یک دین! دینی که داعیه‌دار اصلی قیام علیه باطل و ظلم است؛
قیام ولو با دست خالی؛ اما بوسیله وحدت کلمه ذیل پرچم توحید و با سرمایه‌ی توکل و ایثار و مواسات.
انقلاب اسلامی پیروز شد و آرام آرام مفاهیم جهاد و ظلم‌ستیزی و تقابل با صهیونیسم و استکبار، جلوه‌های عملی خود را نشان داد؛ حتی فلسطین که زیر چکمه رژیم صهیونیستی در حال محوشدن کامل بود، با حوادث انقلاب اسلامی به خود آمد، بیدار شد و به مقاومت، دلگرم و امیدوار گردید.

دو. نقش ویژه روحانیت در استقرار نظام اسلامی

امام عظیم‌الشأن انقلاب اسلامی، مفاهیم ناب اسلامی را که صرفا در حد آرمان‌های انقلابی بودند، به منصه‌ی عمل آورد؛
حالا این روحانیون بودند که همچون زنبور عسل شهد آن را در سرتاسر ایران منتشر کردند و در اثر آن مجاهدت‌ها و تبلیغ‌ها، طاغوت و طاغوتیان، از بین رفته و نظام اسلامی مستقر شده بود.
در ادامه توانستیم از همه ترورها و ناملایمات و خیانت‌ها و خنجرهای از پشتِ مسلمان‌نمایان به سلامت عبور کنیم و حتی جنگ تحمیلی هشت ساله را با نرم افزار انقلاب اسلامی که ریشه در قرآن و سنت و اجتهاد شیعی داشت، مدیریت کنیم.
با فقدان مطهری‌ها و بهشتی‌ها، در کوران تهاجم فرهنگی دشمن و اذناب داخلی آن نیز مصباح یزدی‌ها نگذاشتند استحاله فکری نظام گفتمانی جمهوری اسلامی صورت پذیرد.

تکالیف برزمین‌مانده حوزه‌های علمیه

👤 علامه مصباح یزدی


🔹 رییس و متصدیان دانشگاهی در شیلی با چهل هزار دانشجو گفتند ما حاضریم این دانشگاه را در اختیار شما قرار دهیم، هر برنامه‌ای دارید اجرا کنید که ما را از فرهنگ فاسد آمریکایی نجات دهید.

❗️ ما حتی یک نفر نداشتیم بفرستیم آنجا!
⁉️ ما هیچ وظیفه‌ای نداریم؟!!

🔻 حال اگر افراد خارج از کشور را مسلمان نکردیم هیچ! به احتمال قوی نسل آینده ما در معرض فسادهای عقیدتی و اخلاقی فراوانی هستند.
طلیعه ظاهر شده [این فسادها] که خیلی خطرناک است.

✅ باید خودمان را برای جلوگیری از گسترش این فسادها و پاسخگویی به نیازهای نوپیدا -که مسؤولیتش به عهده ماست- آماده کنیم.


📌 مناهج:
بی‌شک نقش اول این عرصه، بر عهده شورای محترم عالی است؛ چراکه سیاستهای کلان حوزه علمیه موجب جهت‌دهی حوزه و روحانیت خواهد شد.
طبعا سیاست‌ها می‌توانند حرکت حوزه و روحانیت را تند، کند یا حتی چه بسا در برخی ساحات، متوقف کنند.

امیدواریم اعضای محترم شورای هشتم با استفاده از ظرفیت جایگاه خطیری که بر دوش دارند بتوانند حوزه‌های علمیه را در تمامی ساحات لازم بر مدار تکالیف و وظایف خود قرار دهند؛ چه در عرصه‌های مختلف اجتماعی، چه بین‌المللی.

🌀 گزارش شورای عالی از مصوباتی که درباره مطالبات امام خامنه‌ای داشته است

📝 بلاتکلیفی سرانجام تعیین مدارک مستقل حوزوی


🔸 اخیرا شورای محترم عالی در کانال خود، به مناسبت دهمین سالگرد سفر امام خامنه‌ای به قم، اهم مصوبات درباره تحقق مطالبات امام خامنه‌ای را منتشر کرده است:
eitaa.com/shorayeaali/60

🔹 در این مورد چند نکته ضروری است:

یک.
اینکه شورای محترم عالی، بالاخره باب اطلاع‌رسانی و گفتگو با بدنه حوزه علمیه را گشود، اقدامی مغتنم و مورد تقدیر است و همین امور موجب اعتماد هرچه بیشتر اساتید و طلاب به شورای عالی خواهد شد.


دو.
ای کاش به جای انتشار تیتر مصوبات، و ارائه گزارشی موجز و فوق‌العاده ناقص، یک مصاحبه جامع و قوی انجام می‌شد تا گزارشی جامع و پخته ارائه می‌شد.


سه.
آنچه مورد دغدغه اساتید و طلاب است، تحقق مطالبات امام خامنه‌ای و نمود عینی آن است؛ نه صرف مصوبات و برگزاری جلسات. لذا پس از ده سال از سفر پر خیر و برکت امام خامنه‌ای به قم، پسندیده است شورای محترم عالی به صورت ملموس گزارشی از آنچه محقق شده است ارائه دهد.


چهار.
در مورد اعطای مدارک مستقل حوزوی که از تصریحات و مطالبات جدی سه دهه امام خامنه‌ای از شورای عالی است، صرفا مصوبه ۱۰۷۹ شورای عالی آمده «بازنگری در آیین‌نامه شورای مدارک علمی و اعطای مدارک حوزوی»!!

❓یعنی پس از ده سال -به اعتبار دهمین سالگرد سفر رهبری و حدود سی سال به اعتبار پیشینه‌ی مطالبه رهبری- همچنان کار بازنگری به سرانجام روشنی نرسیده است؟!
این سؤال در مورد بقیه مصوباتی که همچنان در حد مصوبه باقی مانده است، نیز صادق است.

🌀 ظرفیت مغفول نخبگان حوزوی

📝 راه حلی دیگر برای نجات از بحران مدارک حوزوی

🖋 علی مهدوی


🔸 برخی از اعضای شورای عالی در واکنش به «مطالبات تحولی» طلاب و اساتید می‌گویند: طرح‌های قابل اجرا بدهید تا پیگیری شود؛ نه طرح‌های آسمانی و غیر قابل اجرا.
در این باره چند نکته به ذهن می‌رسد:

یک.
اعضای محترم شورای عالی در هفته چند ساعت وقت برای پیگیری مطالبات امام خامنه‌ای، اساتید و طلاب قرار می‌دهند؟ برخی بزرگواران فرموده بودند برای هر سخنرانی ۲۰ ساعت کامل وقت جهت مطالعه می‌گذارند؟ آیا با وجود دو درس خارج در روز، سخنرانی و برنامه‌های مختلف می‌توان حداقل ۴۰ ساعت در هفته برای شورای عالی وقت گذاشت و به ارائه طرح و ایده‌پردازی رسید؟

دو.
اگر یکی از دلایل معطل‌ماندن مطالبات امام خامنه‌ای، اساتید و طلاب، فقدان راه و راهکارهای متقن هست -نه بی‌اعتنایی و نادیده‌گرفتن مطالبات- چرا از ظرفیت عظیم حوزه علمیه استفاده نشود؟

امروز #مرکز_امور_نخبگان حوزه‌های علمیه شمار قابل توجهی از طلاب و فضلای حوزه‌های علمیه را به عنوان جامعه نخبگانی شناسایی کرده است؛ اما خروجی این جامعه نخبگانی و مرکز امور نخبگان چیست؟ استفاده شورای عالی و مرکز مدیریت از این مرکز چیست و چگونه است؟
❓آیا تابحال شده گروه‌های تخصصی از این نخبگان تشکیل دهیم و چالش‌های فرا روی حوزه‌های علمیه را با آن‌ها به اشتراک بگذاریم و از آنها طرح، ایده و نظر بخواهیم؟

🔹 به نظر، اگر گروه‌های تخصصی از نخبگان را تشکیل دهیم و با توجه به خروجی‌های مورد نیاز حوزه‌های علمیه، از آنها حمایت‌های مختلف مالی و معنوی هم بشود برکات بسیار زیادی خواهد داشت و در مدت کوتاهی پیشرفت‌های قابل توجهی را برای حوزه‌های علمیه محقق خواهد داشت.
فقط لازم است به این سرمایه‌های گرانقدر حوزه علمیه ایمان داشته باشیم و به آنها اعتماد کنیم و با تعیین چهارچوب قوی از آنها کمک بخواهیم.

✅ امروز بازگردانده شدن هویت و اصالت به مدارک حوزوی، یکی از مطالبات جدی آحاد حوزویان از شورای محترم عالی است که انتظار دارند پس از گذشت حدود سه دهه از این مطالبه، راه حلی برای آن درنظر گرفته شود و همچنان بلاتکلیف نماند.

🌀 بن‌بست تعریف مدرک مستقل حوزوی!!

📝 برای تحقق دغدغه رهبری و تعریف مدارک حوزوی هیچ کاری نشده است

👤 حجت‌الاسلام حبیبیان، معاون علمی مجموعه مدارس حوزوی مشکات


🔹 واقعیت امر این است که این ماجرا یکی از امور سهل و ممتنع به حساب می آید. حوزه یک ساختار علمی است که یک خروجی برای تعیین سطوح می تواند داشته باشد؛ اما مسئله مدرک حوزوی فی الواقع به یک عویصه ای تبدیل شده است.

🔹 اگر بخواهیم فرایند تاریخی این ماجرا را رصد کنیم، باید بگوییم که در ابتدای انقلاب با بسیاری از امور به شکل مسئله «ناچار» با آن مواجه شدیم؛ به قول طلبه‌ها از باب «لابد منه» برای آن تصمیم‌گیری فوری شد و در داستان حوزه به یک مرحله‌ای رسیدند که الان برای بکارگیری از فضلای حوزه در ادارات و نهادها باید چیزی تعریف شود.

🔹 ابتدا که به شهادت بزرگان و فضلا اتفاقاتی می‌افتاد؛ به مرور زمان تلاش شد یک معادل‌سازی و متأسفانه گرته‌برداری ناقصی رخ داد؛ این کار در آن مقطع از باب اینکه یک کار ضروری است تا تکمیل شود، قابل قبول بود؛ اما مع‌الاسف به نظر می‌آید هم در آن مقطع خیلی دقیق عمل نشد و هم در ادامه به فکر یک طرح درستی نیفتادند یا موفق به رسیدن به خروجی نشدند؛ بعد از یک فترت طولانی که از این مسئله گذشت، حضرت آقا تذکر دادند و هنوز هم اتفاق درستی رخ نداده است؛ البته حق می‌دهیم به دست اندرکاران که نتوانستند این مشکل را حل کنند.

🔹 ما در گذشته عناوینی همچون ثقه الاسلام، حجت الاسلام، آیت الله و آیت الله العظمی داشتیم که برای خود بار معنایی داشت و برخی از سطوح را تعریف می‌کرد و همین مقدار کارکرد کافی بود، چون ما به ازای دیگری نمی‌خواست.

🔹 آنچه هم که حضرت آقا به عنوان اجتهاد تأکید می‌کنند، رسمی‌ترین وجه مدارک حوزوی بود که اعتبار آن به فردی بود که این حکم اجتهاد را صادر می‌کرد یا اجازه نقل روایت می‌داد یا عناوین شبیه به این.
به نظرم واقعا نمی‌شود اجتهاد را در قالب مدارک آکادمی جدید گنجاند؛ امروز یکی از سوالات همین است که اگر کسی در ثبت نام خبرگان رهبری شرکت کرد و موفق به اخذ تأییدیه اجتهاد شد، به معنای پیشینی، آیا مجتهد است؟ که نمی‌توان اینطور گفت و کماکان می‌بینیم در عرف حوزوی به آنان حجت الاسلام گفته می‌شود.

🔹 به گمانم وقتی این فرایند به بن بست خورد و نتوانستند معادلی را طراحی کنند، این دغدغه به وجود آمد که به همان وضعیت سطوحی که تعریف شده، محاسبه شود.

شما ببینید به دنبال این فرآیند ناقص، وضعیت به گونه‌ای می‌شود که ریاست اسبق دانشگاه تهران پیشنهاد دکتری افتخاری به رهبر انقلاب می‌دهد؛ البته آنان از باب تکریم و لطف این کار را انجام دادند؛ اما در ساختار حوزوی این کار غلط است و مرجعیت را نمی‌توان با دکتری افتخاری مقایسه کرد.

🔹 اینها معلول همین خلأ موجود است. گمان بنده این است که باید یک فکر جدی در این عرصه شود و تا جایی که بنده رصد کردم، هیچ کار جدی عطف بر فرمایش و دغدغه رهبر انقلاب اتفاق نیفتاده است و اگر هم کاری می خواهد انجام شود، نیازمند یک گروه نخبگانی است که هم ارتباط وثیقی با مراجع و فضلای صاحب نظر داشته باشد و هم مراجعه‌ای به نهادها، ارگان ها و مراکز علمی مشابه در فضای علمی دنیا داشته باشند.

🔻 همچنین #اتفاق_ناگوار این است که سازمان دیوان عدالت اداری رسما اعلام کرده به افرادی که سطح چهار حوزه دارند، نباید دکتر اطلاق شود؛ این خیلی اتفاق بدی است و نشان می‌دهد که ضعف های تصمیم خام هرچه بیشتر می‌گذرد، بیشتر خودنمایی می کند.

〰️〰️〰️〰️〰️〰️

📌 پ.ن:
 آنچه ملاحظه فرمودید بخشی از گفتگوهای نشست بررسی تحول در حوزه است که اخیرا در خبرگزاری رسمی حوزه بدان پرداخته شده است.

🌀 خطر دانش‌های مسموم دانشگاه‌ها

🔹 اینکه بنده درباره‏‌ى علوم‏ انسانى‏ در دانشگاه‏‌ها و خطر این دانش‌هاى ذاتاً #مسموم هشدار دادم به خاطر همین است.
🔹 این علوم انسانى‏‌اى که امروز رایج است، محتواهایى دارد که ماهیتاً معارض و مخالف با حرکت اسلامى و نظام اسلامى است؛ متکى بر جهان‏‌بینى دیگرى است؛ حرف دیگرى دارد، هدف دیگرى دارد.

🔻 وقتى اینها رایج شد، مدیران بر اساس آنها تربیت مى‏‌شوند...

📌 مناهج:
❓بنا بر کدام حجت و مجوز شرعی، طلاب را به سمت تحصیلات دانشگاهی و اخذ مدارک دانشگاهی سوق می‌دهیم؟

⛔️ قرار بود علوم انسانی مسموم را اصلاح و متحول کنیم تا دانشگاه‌ها را آباد کنیم؛ نه اینکه فضایی ایجاد کنیم که نتیجه‌اش فرار نخبگان حوزوی به دانشگاه‌ها باشد.

♨️ بخش قابل توجهی از این معضل، عدم مدارک مستقل و با هویت حوزوی است؛ بخشی هم مربوط به عدم رشته‌های متکثر و متنوع در حوزه‌های علمیه است.

🌀 نه دکتر، نه حجت‌الاسلام!

📝 خروجی واقعی عدم تمرکز تحصیلی

🖋 علی مهدوی


🔺 تشویق طلاب و اساتید به سمت دانشگاه‌ها
🔹 یکی از معضلات فعلی حوزه علمیه، فرار نخبگان حوزوی به سمت دانشگاه‌هاست. چراکه از طرفی دانشگاه‌ها رشته‌های متکثر و مختلف علوم انسانی را پوشش می‌دهند و مثل حوزه علمیه محدود به فقه و اصول و چند رشته خاص نیستند؛ و از سوی دیگر مدارک دانشگاهی بسیار پرطمطراق و دارای اعتبار هستند؛ حتی در جذب سازمان‌ها و نهادهای مختلف، حجت‌الاسلام دانشگاه‌رفته را مقدم می‌دارند!! آنچه از نظرات مخاطبین و فرهیختگان رسانه حوزوی هم روشن شد، مؤید همین معناست.

🔹 لذا ناخواسته در سیستم فعلی حوزوی به طلاب و روحانیت این‌گونه القا می‌کنیم که در حوزه خبری از شهادات و تصدیق‌های اصیل حوزوی نیست! اینجا اکثریت قریب به اتفاق طلاب، تنها مدرکی که می‌گیرند در رشته فقه و اصول است؛ لذا غیر مستقیم و البته غلیظ به طلاب می‌گوییم بروید دانشگاه!!
همین را البته به اساتید حوزه هم می‌گوییم که: اینجا خبری از عناوینی همچون استادیار و استاد تمام و هیأت علمی و ... نیست؛ حتی عنایتی که در سابق به اساتید بود و می‌توانستند اجازه روایت یا اجازه اجتهاد بدهند هم از ایشان، سلب شده است!


🔻 نتیجه: نه دکتر نه حجت‌الاسلام
🔹 اما همه این‌ها یک روی سکه است؛ روی دیگر سکه حکایت از فاجعه‌ی هولناک‌تری دارد! طلبه‌ای که هنوز به صورت عمیق با فقه و اصول آشنا نشده و حتی الفبای اجتهاد و بررسی ادله و منابع را هم نیاموخته است به سمت دانشگاه و تحصیلات دانشگاهی تشویق می‌کنیم؛ برای چه؟ یادگیری علوم انسانی ترجمه‌شده غرب؟! خروجی این داستان چه خواهد بود؟ حجت‌الاسلام‌هایی که با تحمیلِ آموخته‌های غربی و چه بسا فاسد بر روایات و منابع دینی، تلاش می‌کنند به داشته‌های خود، رنگ دینی بدهند! واقعا هم غرض و عمدی برای تحریف دین ندارند؛ خیال می‌کنند دین را می‌فهمند و حال آنکه نمی‌فهمند!

🔹 حتی اگر فرض را بر این بگذاریم که علوم انسانی دانشگاهی، ترجمان فساد فکری غرب نیست و محتوایی غنی و درست دارد؛ آیا تحصیل همزمان و موازی در دانشگاه و حوزه، عملی است؟! آیا خروجی این ماجرا، هم دکتر، هم حجت‌الاسلام است؟ هم بر شاخه علوم انسانی آموخته‌ی خود، تسلط و تخصص لازم را دارد و هم درک عمیقی از فقه و اصول دارد؟! یا اینکه نه، محصول چنین فضایی، عملا نه دکتر است و نه حجت‌الاسلام؟!
آیا علاج و مانعی برای این دامن زدن به بی‌سوادی خودساخته وجود ندارد؟!!

📌 یادمان باشد وقتی پای بررسی یک سیستم آموزشی در میان است؛ ظرفیت عموم افراد را ملاک قرار داده‌ایم نه استثنائات و برخی نوابغ نادر را.
همچنین آیت‌الله اعرافی بارها گفته‌اند چندصد رشته تحصیلی برای حوزه علمیه در نظر گرفته‌اند؛ اولا باید دید تحقق آن و گستره آزادی طلاب برای انتخاب رشته، چه زمان و به چه کیفیتی خواهد بود. و ثانیا آیا تحصیلات در آن رشته‌ها هم بر همین منوال بی‌مدرکی و بی‌هویتی است و نهایتا مدرک معادل دانشگاهی، خواهیم داد؟